ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଯେ ରାଜା ଦକ୍ଷଙ୍କ ଝିଅର ନାମ ସ୍ଵାହା ଥିଲା । ତାଙ୍କୁ ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କ ସହିତ ବିବାହ କରାଯାଇଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ଯେତେବେଳେ ଅଗ୍ନିଙ୍କୁ ଯାହା କିଛି ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସ୍ଵାହା ନ କହି ସମର୍ପିତ କଲେ ଅଗ୍ନିଦେବ ତାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ପୃଥିବୀର ସୃଷ୍ଟିରୁ ମୁନି ଋଷିଙ୍କର ଦେଶ ଥିଲା । ଏଠାରେ ଯେଉଁ ଧର୍ମ କାର୍ଯ୍ୟର ଆୟୋଜନ ହେଉଛି ତାହା ମୁନି ଋଷିଙ୍କ ପରମ୍ପରା ଅଟେ । ପୂର୍ବ କାଳରେ ଋଷିମାନେ ଯଜ୍ଞ ହୋମ ଦ୍ଵାରା ଲୋକମାନଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ହେବାର ଉପାୟ କରୁଥିଲେ ।
ଆଜି ମଧ୍ୟ ଘରେ ଘରେ କୌଣସି ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଏ ତେବେ ଯଜ୍ଞ ହୋମ ନିଶ୍ଚିତ କରିଥାନ୍ତି । କୁହାଯାଏ କି ଯେ କୌଣସି ପୂଜା ପାଠ ବିନା ଯଜ୍ଞରେ ପୂରଣ ହୁଏ ନାହିଁ । ଆପଣ ଯଦି କେଉଁଠାରେ ଯଜ୍ଞ ହେବାର ଦେଖିଥିବେ ସେଠାରେ କୁଣ୍ଡରେ ଯଜ୍ଞ ସାମଗ୍ରୀ ପକାଇବା ପରେ ସ୍ଵାହା ଶବ୍ଦ କହିବାକୁ କୁହାଯାଏ । ଯଦି ଯଜ୍ଞ କରିବା ସମୟରେ ସ୍ଵାହା କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ତେବେ ଯଜ୍ଞ ସାମଗ୍ରୀକୁ ସବୁ ଦେବୀ ଦେବତାମାନେ ସ୍ଵୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ ଓ ଯଜ୍ଞର ଫଳ ମିଳେ ନାହିଁ ।
ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା ସ୍ଵାହା ଶବ୍ଦର ରହସ୍ୟ-
ଧାର୍ମିକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍ଵାହା କୁ ନେଇ ବହୁତ କିବଦନ୍ତୀ ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି । କୁହାଯାଏ କି ସ୍ଵାହା ରାଜା ଦକ୍ଷଙ୍କର ଝିଅ ଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କ ସହିତ ବିବାହ କରାଯାଇଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ଯେତେବେଳେ ଅଗ୍ନିଙ୍କୁ ଯାହା କିଛି ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସ୍ଵାହା ନ କହି ସମର୍ପିତ କଲେ ଅଗ୍ନିଦେବ ତାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ସେହିପରି ଆଉ ଏକ କଥା ଅଛି ଯେ ପ୍ରକୃତିର ଏକ କଳା ରୂପରେ ସ୍ଵାହା ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ । ସ୍ଵାହାଙ୍କୁ ଭଗବାନ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଠାରୁ ଏହି ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ଯେ କି ଦେବତାଙ୍କୁ ଯଜ୍ଞର ଯେ କୌଣସି ସାମଗ୍ରୀ ବିନା ସ୍ଵାହାରେ ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ ତାହା ଦେବତା ମାନେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ଯେତେବେଳେ ଯଜ୍ଞ ହୋମ କୁଣ୍ଡରେ ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ସମର୍ପିତ କରିଥାଉ, ତେବେ ସ୍ଵାହା ଉଚ୍ଚାରଣ କରିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
ସେହିପରି ଆଉ ଏକ କଥା କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଥରେ ଦେବତାଙ୍କର ଅକାଳ ସମୟ ପଡିଥିଲା ଓ ଖାଇବା ପିଇବାକୁ ମଧ୍ୟ ପାଇ ନ ଥିଲେ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ଭଗବାନ ବ୍ରହ୍ମା ଏକ ଉପାୟ ଦ୍ଵାରା ପୃଥିବୀରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ କେମିତି ଦେବତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇପାରିବ । ସେଥିପାଇଁ ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କୁ ଡାକିଲେ, କାରଣ ଏହା ଏପରି ଏକ ଜିନିଷ ଯିବା ପରେ ଯେ କୌଣସି ସାମଗ୍ରୀ ପବିତ୍ର ହୋଇଯାଏ ।
ଯାହା କି ତାକୁ ଭସ୍ମ କରିବାର କ୍ଷମତା ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କର ନଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ସ୍ଵାହାର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲା ଓ ସ୍ଵାହାକୁ ଆଦେଶ ଦେଲେ ଯେ ସେ ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କ ପାଖରେ ରହିବେ । ଏହାପରେ ଯେ କୌଣସି ଜିନିଷ ଅଗ୍ନିଦେବଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ ତାକୁ ସ୍ଵାହା ଭସ୍ମ କରି ଦେବତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚାଇ ପାରିବେ ।
ଏହି କାରଣରୁ ଯେବେ ମଧ୍ୟ ଅଗ୍ନିରେ କୌଣସି ଜିନିଷ ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ, ତାକୁ ସ୍ଵାହା କହି ବିଧିକୁ ପୂରଣ କରାଯାଏ । ଯାହା କି ଖାଦ୍ୟ ବା ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ଦେବତା ଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିବ । ସେହି କାରଣରୁ ଯଜ୍ଞ ହୋମରେ ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ପକାଇବା ପରେ ସ୍ଵାହା କହିବା ଧାର୍ମିକ ରୂପରେ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
